سیدمصطفی محمودیان_ مهاباد
فصل سوم
آرایش و احکام آن
-1- مفهوم آرایش
آرایش، از مشتقات و اسم مصدر «آراستن» است و در لغت‌نامه‌ی دهخدا معانی متعددی به شرح زیر برای آن آمده است:
آراستن:
1- زیب، زین، تقیین، تجمیل، تحلیه، توشیح، تزویق، زبرجه، به زیب و زینت مزین کردن، تحسین کردن، متحلّی کردن، آمودن، زیور کردن، آذین کردن، به گلگونه و غازه کردن، هماهنگ کردن، به نگار کردن، منقّش کردن.
2- پوشانیدن جامه، پوشانیدن خلعت، ملبّس کردن، بر تن راست کردن، بر تن کردن، پوشش دادن، لباس دادن، جامگی دادن.
3- پوشیدن، ملبّس شدن.
4- متحلّی و مزین شدن، زینت و زیب گرفتن، تحلّی، به اندام برکردن لباس.
و نیز درباره‌ی «آرایش» در همین لغت‌نامه، چنین می‌خوانیم:
آرایش: اسم مصدر آراستن.
1- زیب، زینت، تدبیج، زیور، جمال، زین، زبرج، حلیه، [دهار]. زهره، تنقیش، زخرف، تجمیل، تزیین، تحلّی، تقین، پیرایه.
2- ساز، سامان، آمادگی، اعداد، تحصیه، ساختگی، تنظیم، ترتیب.
3- تزیین، آذین کردن.
4- تسویل، تمویه، صورت‌سازی، ادب بفریب، تعارف به اصطلاح امروز، تصنّع، ظاهرسازی، تبدیل صورت.
3-2- تاریخچه‌ی آرایش
«آرایش کردن از زمان‌های بسیار قدیم مخصوصاً زمانی که مردم با دارو آشنا شدند، بین خانمها و آقایان متداول بوده و آنها با علاقه فراوانی برای زیباتر نشان دادن صورتشان می‌کوشیدند. مطالعه تاریخ باستان به ما ثابت می‌کند که در دوران ماقبل تاریخ، نیز مردان و زنان به بهتر نشان دادن ظاهر خود علاقه‌مند بودند.
«نوع آرایش و وسایل آرایشی که در یک فرهنگ و ملیت برای زیباتر و جذابتر نشان دادن به کار می‌رود ممکن است در فرهنگ دیگر کاملا مردود باشد، اما اکثر مردم از تغییر در مد لباس، مو و آرایش صورت لذت می‌برند.
«تاریخ شروع آرایش کلاَ به مصریان قدیم می‌رسد. آنها در مراسم مذهبی از عطریات و مواد آرایشی استفاده می‌کردند و حمامهای مخصوص برای خوشبو کردن پوست بدن می‌گرفتند، به نظافت و پاکیزگی اهمیت می‌دادند و بعد از حمام از مواد خوشبوکننده و روغنی برای نرم نگه داشتن پوستشان استفاده می‌کردند. شانه و آیینه به عنوان اولین لوازم آرایشی مورد علاقه همه خانمها و آقایان بود. «کلئوپاترا» ملکه مصر، مواد آرایش و عطر را عاشقانه برای پوست و مو و بدن خود استفاده می‌کرده است.
«اگر ما پیشرفت و تغییرات در مد و زیبایی را از زمان اجدادمان تا حالا دنبال کنیم، شاید به تمام آن تغییرات پی ببریم. آثار به جا مانده از اجداد به ما نشان می‌دهد که مواد رنگی برای رنگ کردن مو، ناخن و پوست به کار می‌رفته و خالکوبی نیز در آن زمان وجود داشته و مرسوم بوده است.
«مواد رنگی و آرایش از ریشه درختان، برگ و کلا مواد گیاهی و معدنی تهیه می‌گردید. مثلا پودری به نام «کوهل» شبیه سرمه در زمان مصریان قدیم برای شفاف و بزرگتر نشان دادن چشمها مصرف می‌شد. دوده چراغ را به ابرو می‌زدند و از اکسید آهن برای تهیه سرخاب جهت آرایش صورت استفاده می‌کردند.
«یونانیها از سال 460 میلادی با علاقه فراوان عطریات و مواد آرایشی می‌ساختند و برای مراسم مذهبی و استفاده شخصی و حتی گاهی به عنوان دارو استفاده می‌کردند.خانمهای یونانی از موادی به نام «ورمیلیون» برای آرایش صورت استفاده می‌کردند که به رنگ قرمز روشن بود و از ترکیب نمکهای جیوه در ساخت آن استفاده می‌شد.
«خانمهای رومی مخلوطی از گچ و سرب را به صورت می‌زدند تا آن را سفیدترکنند، همچنین با رنگهای گیاهی گونه‌ها و لبهایشان را سرخ می‌کردند و از مخلوط ذرت، شیر و آرد ماسکهایی برای صورت تهیه می‌کردند که آن را با کره نیز مخلوط می‌نمودند. رومیها هم مانند یونانیها و مصریها حمام و نظافت را باور داشتند و خانمها در موقع حمام از شیر و شراب استفاده می‌نمودند.
«حمامهای رومی معمولا عمومی بود با قسمتهای جداگانه برای خانمها وآقایان. مردان رومی نیز از عطریات و روغن برای خوشبو کردن پوست و نرم نگه داشتن آن بعد از حمام استفاده می‌کردند. شعرهای یونانی زیادی درباره نظافت، زیبایی مو و پوست و ناخن سروده شده است و نقاشیهای بسیاری بیانگر اهمیت آن است.
«آسیاییها، به خصوص چینیها، تاریخچه بسیار دوری در مورد سلامتی دارند و آراستگی را یک هنر به حساب می‌آورند، مخصوصا بین افرادی که امکان استفاده از لوازم آرایش مختلف و لباسهای متنوع را داشتند. در ژاپن آرایش گیشاها خیره کننده بود و هنوز هم یک هنر با ارزش به شمار می‌آید.
«ایرانیان نیز همان گونه که تاریخ و شواهد نشان می‌دهد، پیرو مد و آراستگی مو و صورت و لباس بودند.
«افریقایی‌ها تحول بزرگی در آرایش مو و طراحی لباسهای مخصوص به وجود آوردند. آنها داروهای بسیاری از گیاهان و مواد اولیه که در اطراف خود داشتند تهیه می‌کردند. همچنین از رنگهای زیادی برای آرایش صورت خود استفاده می‌کردند که بعضی از انواع مدل مو و لباس آنها هنوز هم رایج است.
«در قرون وسطی بیشتر مواد رنگی روی گونه‌ها و لبها زده می‌شد. چشمها فقط با سرمه آرایش می شدند. مواد آرایشی و داروها از هم جدا نبودند ولی در اواخر قرن شانزدهم تقریبا از هم تفکیک شدند. این دوره بین کلاسیک ورنسانس بود، زمانی که مذهب نقش مهمی در زندگی و عقاید و رفتار اجتماعی مردم داشت. حمام روزانه متداول نبود ولی عطر و مواد خوشبوکننده زیادی مصرف می‌شد.
«در عصر رنسانس نقاشیهای کلاسیک و نوشته‌ها نشان می‌دهند که چقدر آراستگی ظاهر بین مردم متداول بوده است. یکی از غیرعادی ترین مدها تراشیدن ابروها و خط مو در پیشانی بود و معتقد بودند که ابروی تراشیده چهره بسیار باهوش و متفکری به زن می‌دهد.
«در زمان الیزابت اول (1558 تا 1603 میلادی) ماسکهای صورت متداول شدند. در این دوره ماسکهایی از ترکیب پودرپوست تخم مرغ، زاج سفید، بوراکس، بادام، تخم خشخاش، شیر، شراب، کره، میوه و سبزیحات ساخته می‌شد. گونه و لبها آرایش می‌شدند ولی آرایش چشمها بسیار کم رنگ بود.
«ماری آنتوانت (1755 تا 1793 میلادی) ملکه فرانسه و اکثر خانمهای مرفه فرانسوی حمام توت فرنگی و شیر می‌گرفتند. لبها و گونه‌ها شدیدا با رنگهای صورتی و نارنجی آرایش می‌شدند. به ابروها فرم داده می‌شد ولی از سایه چشم زیاد استفاده نمی‌شد و پودرهای خوشبو برای صورت استفاده می‌کردند. این دوره به دوره افراط و زیاده روی در آرایش معروف است.
«در زمان ویکتوریا، ملکه انگلیس، آرایش صورت جذابیت خود را از دست داد. خانمها بسیار ساده و بدون رنگ بودند و معروف است که زنان گونه‌های خود را با نیشگون گرفتن و لباهایشان را با گاز گرفتن سرخ می‌کردند. ماسکهایی ازترکیب عسل، تخم مرغ، شیر، میوه و سبزیجات و روغن‌های مختلف ساخته می‌شد. این دوره یکی از سخت ترین و محدودکننده ترین دوران تاریخ آرایش به حساب می‌آید.
«در سالهای 1920 انقلابی در کارخانه‌های لوازم آرایش به وجود آمد و سایه‌های رنگارنگ برای چشمها، رژگونه و رژ لبهای متنوعی ساخته شد. کرمها و لوسیونهای گوناگون برای پوست و شامپوهای نرم کننده و تقویتی مو به بازار آمد.
«در سالهای 1950 و 1960 مدهای اروپایی بیشتر کشورها را تحت الشعاع قرار دادند، مواد پاک کننده پوست، کرمها لوسیون‌ها و نرم کننده‌هاو لوازم آرایش متنوعی وارد بازار شدند. ابروهای پهن مد شد، خط چشم نیز پهن مشخص بود، گونه‌ها و لبها رنگ ملایم داشتند. در اواخر 1960، آرایش ترمیمی و تکمیلی متداول شد و باز هم ابروها باریک شدند.از سالهای 1970 به بعد کارخانه‌ها رنگهای متفاوتی برای آرایش روز و شب مواد و لوازم آرایش برای زیبایی، سلامتی و پاکیزگی پوست و مو ارائه کردند و خانمها بیشتر و بیشتر جذب این مواد شدند.[1]»
3-3- احکام آرایش
روانشناسان ثابت کرده‌اند که یکی از نیازهای بشر، زیبایی است. به تعبیری دیگر بشر موجودی است زیبادوست و می‌خواهد هم خودش از هر نظر جلوه‌گاه زیبایی باشد و هم پیرامون و اطرافیان و محیط زندگیش را زیبا ببیند. به ویژه اگر خود و اشیاء متعلق به خودش را طبیعتاً زیبا نبیند، در زیباسازی و آرایش آنها اقدامات ممکن را انجام می‌دهد.
منشأ زیبایی یا زشتی در انسان می‌تواند رنگ پوست، تناسب یا عدم تناسب اندام، طرز لباس، حرکات، حرف زدن، خنده و حتی گریه‌ی او باشد. انسان می‌کوشد تمامی موجبات زشتی را از خود بزداید (پیرایش) و هر جلوه‌ی زیبایی را بر خود بیفزاید (آرایش)، این است که پدیده یا فرهنگ آرایش و پیرایش با پیدایش انسان و متناسب با عقب‌افتادگی و پیشرفت انسان به وجود آمده و هر روز چیز مشروع یا نامشروعی بر آن افزوده شده تا به وضعیت امروزی رسیده و به یک شغل درآمدزا تبدیل گشته است.
به ویژه در جوامعی چون جامعه‌ی ما که از یک طرف بیکاری بیداد می‌کند و از طرفی دیگر متأسفانه عده‌ی بسیاری از جوانان به عللی به تقلید و پیروی از فرهنگ بیگانگان پرداخته و به جای اینکه برای رسیدن به سطح پیشرفت مادی آنان به کسب علم و دانش و فراگیری صنعت روی بیاورند، از فرهنگ و تقالید آنان مخصوصاً در شیوه‌ی پوشیدن لباس، آرایش مو و دیگر اندامهای بدن و به کار بردن کالاهای آرایشی، پیروی کرده و ادای آنان را در می‌آورند. کمتر خیابانی است که چندین آرایشگاه با عناوینی چون «آرایشگاه ...»، «آرایش و پیرایش ...»، «زیباکده‌ی ...»، «زیباسازی ...»، «جوانکاری ...»، «سلمانی ...»، «دلاکی ...»، «هنر قیچی ...» «و...» همراه اسامی متنوع از خودی گرفته تا خارجی، در آن دایر نشده باشد.
پای سلمانی‌ها به کوچه پس‌کوچه‌ها هم کشیده شده و حتی در صورت در اختیار نبودن دکان، اتاقهایی را در منازل مخصوصاً برای آرایش زنان به آن اختصاص می‌دهند و با این وجود گاهی رفتن به آرایشگاه، نیاز به گرفتن وقت قبلی پیدا خواهد کرد و یا باید مدتها در صف انتظار نشست و به آینه‌ها نگاه کرد.
اگرچه انسان می‌تواند بسیاری از کارهای آرایشی را خودش برای خودش انجام دهد و برای برخی هم از افراد خانه کمک بگیرد، اما کمتر کسی است که در این زمینه به این خودکفایی روی آورده و از رفتن به آرایشگاه صرف نظر کند و بسیار اتفاق می‌افتد که کمترین پول و آخرین سرمایه‌ی موجود را به مصرف آرایش و پیرایش رسانده و به قول معروف «پز عالی و جیب خالی» به خانه برمی‌گردیم!
آقا داماد و عروس خانم اگر به آرایشگاه نروند و ساعتها تحت معالجه نباشند و مراحل صافکاری، صیقل‌دهی، رنگ‌آمیزی و نقاشی را طی نکنند نه خود همدیگر را می‌پذیرند و نه مورد پسند دیگران قرار می‌گیرند!!
از این درد دلهای فراوان که بگذریم باید بگوییم که بعد از اتمام مبحث پیرایش اینک به مبحث آرایش که مرحله‌ی طبیعی بعد از پیرایش است می‌پردازیم.
آرایش، در کل به استثنای برخی موارد و شیوه‌های آن در دین اسلام امری است مباح و مطلوب و احیاناً به درجه‌ی سنّت و واجب نیز ارتقا می‌یابد و در بسیاری از نصوص دینی بر آن تأکید شده است.
اگر رسول گرامی اسلام در یک فرموده، گفته است: «خداوند به ظاهر بدن و صورتهای شما نگاه نمی‌کند».[2] منظور، آن نیست که زیبایی و آراستگی ظاهر، جایگاهی ندارد بلکه منظور آن است که معیار و ملاک خداوند برای محاسبه و ثواب و عقاب در روز رستاخیز، نیت و درون انسان است نه اعمال ظاهری و لازم است انسان مسلمان پیش و بیش از هر چیز به تزکیه‌ی درون و اخلاص نیت توجّه نماید.
دلیل این است که پیغمبر عظیم‌الشأن (ص) در اقوال و افعالی دیگر بر آرایش و توجه به ریخت و شکل ظاهری، تأکید فرموده و از مسلمان می‌خواهد قیافه‌ای زیبا و ظاهری تمیز داشته باشد و از لباس و وسایلی که خداوند در اختیارش قرار داده است بهره بگیرد. از جمله شخصی با سر و ریش ژولیده نزد پیغمبر (ص) آمد. پیامبر (ص) با اشاره به او فهماند که بیرون رفته و موهایش را اصلاح نماید. مرد دستور را انجام داده به خدمت حضرت برگشت. حضرت به او فرمود: «آیا این وضع بهتر نیست از اینکه یکی از شما با قیافه و موهای ژولیده‌ای که انسان را به مانند شیطان در می‌آورد، وارد شود؟»[3]
و نیز رسول اکرم (ص) درباره‌ی مردی که با سر ژولیده او را دید فرمود: «مگر این مرد، وسیله‌ای نیافته تا موهایش را با آن مرتب کند؟»[4]
و حتی روایت شده که رسول خدا (ص) زنانی را که حنا و سرمه به کار نمی‌برند (البته برای شوهران خود) نفرین کرده است.[5]
جالب توجه اینکه امام محمد غزالی (رح) یکی از اعذار موجّه برای عزل و کنترل نسل را محافظت از زیبایی و چاقی زن، به حساب می‌آورد به این معنی که مرد می‌تواند به منظور بقای جمال و حسن صورت زن و تناسب اندام و خوش قیافه‌ای وی، در راستای تمتع و لذّت بیشتر، اقدام به جلوگیری از حاملگی زن نماید[6] و این می‌رساند که حفظ زیبایی و همچنین ایجاد آن توسط بعضی از اقدامات و بکارگیری برخی از ابزار و مواد و در کل اقدام به عمل پیرایش و آرایش با حدود و شرایطی که فقها ذکر کرده‌اند مطلوب و مشروع می‌باشد.
مسأله‌ی آرایش و تزیین به ویژه برای زنان شوهردار به اندازه‌ای مورد تأکید قرار گرفته که ـ همچنان که قبلاً یادآور شدیم ـ فقهای مذاهب مختلف، مباحثی را با عناوینی چون «اسباب تنظیف»، «آرایش»، «لباس و زینت» و ... به آن اختصاص داده و این مطلب را روشن نموده‌اند که تهیه‌ی چه وسیله‌ای از وسایل آرایش برای زن، بر شوهر واجب است و چه وسیله‌ای را باید خود زن تهیه نماید. از جمله در کتاب «تحفة المحتاج» و حواشی آن می‌خوانیم:
«بر مرد واجب است وسایل زیر را، به اندازه‌ی لازم و طبق عادت وقت تهیه نماید:
1- وسایل استحمام و نظافت بدن و لباس مانند مواد شوینده، شانه (که شامل انواع برسها می‌شود)، مسواک، خلال دندان.
2- کرم لازم جهت مالیدن به مو، برای سهولت شانه زدن و همچنین برای مالیدن به هر جای بدن ولو برای خوشبو کردن باشد.
3- مواد برطرف‌کننده‌ی بوی بد بدن مانند مرتک، سفیدآب، توتیا و غیره.
4- تهیه‌ی حمام یا پرداخت هزینه‌ی استحمام.
«اما تهیه‌ی سرمه، رنگ و موادی که برای آرایش از آنها استفاده می‌کند مانند انواع عطور و زیورآلات، بر شوهر واجب نیست، بلکه اختیاری است و هرگاه مرد، استعمال آنها را از زن بخواهد باید آنها را برایش تهیه نماید و در این صورت، به کارگیری آنها بر زن واجب می‌شود.
«ماوردی نقل کرده که: ’رسول خدا (ص) سلتاء (زنی که از به کار بردن رنگ مانند حنا و غیره خوداری می‌نماید) و مرهاء (زنی که از سیاهی طبیعی چشم برخوردار نیست و در عین حال از به کار بردن سرمه می‌پرهیزد) را نفرین کرده است‘. سپس خود ماوردی در تفسیر حدیث می‌گوید: منظور حدیث زنی است که عمداً از به کار بردن رنگ و سرمه خودداری می‌کند برای اینکه از چشم شوهرش بیفتد و کار به جدایی بینجامد».[7]
جهت تکمیل فایده آرای مذاهب چهارگانه را از کتاب جامع الفقه الإسلامی و ادلته نقل می‌نماییم:
«فقها اتفاق نظر دارند بر اینکه تهیه‌ی وسایل نظافت برای زن، بر شوهر واجب است. و آنچه در آن اختلاف دارند تهیه‌ی وسایل آرایش است:
«حنفیه گفته‌اند: تهیه‌ی وسایل و لوازم نظافت و استحمام مانند شانه، چوبک، صابون، سدر، دهن (و به اصطلاح امروزی کرم) و خطمی ، طبق عادت اهل منطقه، بر مرد واجب است. همچنین بر او لازم است کلیه‌ی مواد شوینده‌ی لازم برای شست و شوی لباس و بدن را برای زن، فراهم کند. آماده کردن آب غسل و وضو هم بر او لازم است. از عطور و مواد خوشبو فقط آن مقدار که بعد از انقضای عده به کار گرفته می‌شود، بر مرد واجب است. فراهم کردن رنگ و سرمه، بر مرد، واجب نیست بلکه د?
نظرات